عدم تحمل لاکتوز در کودکان و نوزادان: علل، علائم، مدیریت و درمان

عدم تحمل لاکتوز در کودکان و نوزادان ممکن است برای والدین نگران‌ کننده باشد، به خصوص وقتی که با علائم و نحوه مدیریت آن آشنایی نداشته باشند. این مشکل زمانی رخ می‌دهد نوزاد توانایی هضم لاکتوز، یا همان قند موجود در شیر و لبنیات را، نداشته باشد. نوزادانی که دچار این مشکل می شوند علائمی مانند دل‌ درد، نفخ یا اسهال را تجربه می کنند. این مقاله علل و علائم عدم تحمل لاکتوز در کودکان و نوزادان را بررسی می‌کند، و راهکار های مدیریت و درمان آن را به زبانی ساده توضیح می‌دهد تا والدین بتوانند تصمیمات آگاهانه‌ تری بگیرند.

عدم تحمل لاکتوز چیست؟

عدم تحمل لاکتوز یک اختلال گوارشی است که در آن بدن قادر به هضم لاکتوز یا همان قند موجود در شیر و لبنیات، نیست. این مشکل به دلیل کمبود یا فقدان آنزیم لاکتاز در روده کوچک رخ می‌دهد. لاکتاز وظیفه دارد لاکتوز را به گلوکز و گالاکتوز، دو قند ساده قابل جذب، تجزیه کند. در نبود این آنزیم، لاکتوز هضم نمی شود و در روده تخمیر می شود و علائمی مانند نفخ، دل‌ درد و اسهال را ایجاد می‌کند.

در ادامه به بررسی نقش کلیدی آنزیم لاکتاز در بدن می‌پردازیم.

آنزیم لاکتاز و نقش آن در بدن

همانطور که در بالا اشاره شد، لاکتاز یک آنزیم خاص در روده کوچک است که وظیفه هضم لاکتوز را بر عهده دارد. این آنزیم، لاکتوز را به دو قند ساده‌ تر یعنی گلوکز و گالاکتوز تجزیه می‌کند. این قند های ساده از طریق دیواره روده کوچک جذب می‌شوند و به عنوان منبع انرژی توسط بدن مصرف می شوند.

وقتی تولید لاکتاز کاهش پیدا می کند یا متوقف می‌شود، لاکتوز در روده کوچک جمع شده و بدون تجزیه به روده بزرگ منتقل می‌شود. در آنجا، توسط باکتری‌ های روده‌ ای تخمیر شده و گاز و اسید تولید می‌ کند. این فرآیند باعث ایجاد علائمی همچون نفخ، دل‌ پیچه و اسهال می‌ شود.

• چرا لاکتاز اهمیت دارد؟
  بدن انسان برای بهره‌ برداری از انرژی موجود در شیر و لبنیات به لاکتاز نیاز دارد. این موضوع به ویژه در نوزادان که منبع اصلی تغذیه‌ شان شیر است، اهمیت بیشتری پیدا می‌کند. بدون لاکتاز کافی، جذب مواد مغذی اساسی مثل کربوهیدرات‌ ها مختل می‌شود.
• چه عواملی تولید لاکتاز را تحت تاثیر قرار می‌دهند؟
  تولید لاکتاز با افزایش سن به صورت طبیعی کاهش پیدا می‌کند. برخی شرایط، مثل بیماری‌ های دستگاه گوارش (سلیاک و کولیت روده) یا عفونت‌ ها نیز می‌ توانند به طور موقت یا دائم تولید این آنزیم را مختل کنند.

انواع عدم تحمل لاکتوز

عدم تحمل لاکتوز با در نظر گرفتن علل و زمان بروز به سه نوع اصلی تقسیم بندی می‌شود. هر یک از این انواع می‌تواند پیامدها و علائم متفاوتی داشته باشد. در ادامه، به تشریح هر یک از این انواع پرداخته‌ ایم.

عدم تحمل لاکتوز اولیه (ژنتیکی)

این نوع شایع‌ ترین شکل عدم تحمل لاکتوز به شمار می‌ آید و معمولا منشا ژنتیکی دارد. در این حالت، بدن به تدریج توانایی خود در تولید آنزیم لاکتاز را از دست می‌دهد. این کاهش تولید لاکتاز اغلب زمانی رخ می‌ دهد که غذای کودک از شیر مادر یا شیر خشک به غذای جامد تغییر می‌ کند.

کودکانی که به این نوع از عدم تحمل لاکتوز مبتلا هستند، ممکن است قادر به تحمل مقدار کمی از محصولات لبنی باشند، اما مقادیر بیشتر مشکلاتی مانند نفخ و دل‌ درد را برای آنها ایجاد می کند. این نوع معمولا در بعضی اقوام نژادی بیشتر دیده می‌شود. به عنوان مثال اقوام آسیایی، آفریقایی و آمریکای لاتین بیشتر به این مشکل مبتلا می شوند.

عدم تحمل لاکتوز ثانویه (موقت)

عدم تحمل لاکتوز ثانویه، بر خلاف نوع اولیه، معمولا نتیجه آسیب یا ابتلا به بیماری های دستگاه گوارش است. در این شرایط، آسیب به دیواره روده کوچک باعث کاهش یا توقف موقت تولید آنزیم لاکتاز می‌شود.

از جمله این بیماری ها و آسیب ها می توان به موارد زیر اشاره کرد:

• عفونت‌ های دستگاه گوارش که ممکن است به دلیل اسهال ویروسی یا آسیب های سلولی که بر اثر باکتری‌ ها ایجاد می شوند، به وجود آیند.
• بیماری‌ های التهابی نظیر کولیت اولسراتیو یا بیماری سلیاک

خوشبختانه، عدم تحمل لاکتوز ثانویه اغلب موقتی است و با درمان بیماری یا التهاب زمینه‌ ای، تولید آنزیم لاکتاز در بسیاری از موارد به وضعیت عادی باز می‌گردد. در این موارد، یک رژیم غذایی بدون لاکتوز در دوران بیماری فشار را روی دستگاه گوارش کاهش داده و علائم را بهبود می بخشد.

عدم تحمل لاکتوز شیر مادر

عدم تحمل لاکتوز شیر مادر، نادر ترین و در عین حال پیچیده‌ ترین نوع این اختلال است. این مشکل ژنتیکی از بدو تولد ظاهر می‌شود و در آن نوزاد قادر به گوارش لاکتوز نخواهد بود.

عدم تحمل لاکتوز شیر مادر معمولا زمانی شناسایی می‌شود که نوزاد چند ساعت پس از تغذیه با شیر مادر یا شیر خشک دچار اسهال شدید یا کم‌ آبی شده باشد. درمان این نوع از عدم تحمل لاکتوز شامل جایگزینی شیر مادر یا شیر خشک با شیر خشک های بدون لاکتوز است که باید تحت نظارت پزشک انجام شود.

اگرچه عدم تحمل لاکتوز شیر مادر درمان قطعی ندارد، اما با مراقبت‌ و رعایت رژیم غذایی مناسب می‌ توان عوارض آن را کاهش داد. معمولا روش‌ های مدیریت این مشکل و انتخاب رژیم غذایی مناسب برای نوزاد توسط پزشک متخصص اطفال به والدین آموزش داده می شود.

علائم عدم تحمل لاکتوز در کودکان و نوزادان

شناخت علائم عدم تحمل لاکتوز در کودکان و نوزادان به والدین کمک می کند تا زودتر به مشکل پی ببرند و اقدامات لازم را انجام دهند. این علائم معمولا پس از مصرف لبنیات ظاهر می‌شوند و ممکن است شدت آن‌ ها از خفیف تا شدید متغیر باشد. در این بخش، به توضیح علائم بارز عدم تحمل لاکتوز در کودکان و نوزادان یعنی مشکلات گوارشی و تغییرات مدفوع می‌پردازیم.

مشکلات گوارشی ناشی از عدم تحمل لاکتوز در کودکان و نوزادان

برخی از رایج‌ ترین علائم عدم تحمل لاکتوز در کودکان و نوزادان مشکلات گوارشی هستند. این مشکلات ممکن است ظرف چند دقیقه یا چند ساعت پس از مصرف مواد لبنی ایجاد شوند.

• نفخ و باد شکم:
  یکی از اولین علائمی که ممکن است در نوزادان مشاهده شود، نفخ است. لاکتوز هضم‌ نشده در روده توسط باکتری‌ ها تخمیر می‌شود که باعث تولید گاز و احساس سنگینی در دستگاه گوارش می‌شود. این حالت ممکن است حتی باعث ناراحتی و گریه نوزاد شود.
• دل‌ درد و دل‌ پیچه:
  نوزادانی که لاکتوز را نمی‌توانند به خوبی هضم کنند، اغلب پس از تغذیه با شیر دچار دل‌ درد و دل‌ پیچه می‌شوند. این درد درجات شدت متفاوتی دارد و ممکن است نوزاد را بی‌قرار کند.
• اسهال:
  لاکتوز هضم‌ نشده در روده با جذب آب تداخل می‌کند و باعث اسهال نوزاد می‌شود. مدفوع آبکی یا زیاد شدن دفعات مدفوع ممکن است نشانه‌ عدم تحمل لاکتوز در نوزادان باشد. این علامت معمولا یکی از واضح‌ ترین مشکلاتی است که والدین با آن مواجه می‌شوند.

مشکلات گوارشی ناشی از عدم تحمل لاکتوز، بخصوص در نوزادان، به دلیل حساس‌ تر بودن سیستم گوارشی، مستقیما بر آرامش و راحتی کودک تاثیر می گذارد.

تغییرات در مدفوع

علائم مرتبط با مدفوع در تشخیص عدم تحمل لاکتوز در کودکان و نوزادان موثر است. پرستاران یا والدین باید به تغییرات غیر عادی در مدفوع توجه کنند، چرا که ممکن است نشان‌ دهنده وجود این مشکل باشد.

• اسیدی شدن مدفوع:
  به‌دلیل تخمیر لاکتوز هضم‌ نشده در روده، ممکن است مدفوع کودک اسیدی شود. این مسئله باعث تحریک پوست ناحیه مقعد می شود و کودک هنگام عوض کردن پوشک بی‌قراری می کند.
• بافت کف‌ آلود یا نرم:
  مدفوع شل و کف‌ آلود نیز از علائمی است که باید به آن توجه کرد. این نوع مدفوع معمولا بر اثر مشکلات گوارشی و جذب ناقص به‌ وجود می‌آید.
• بوی نامتعارف:
  وجود لاکتوز هضم‌ نشده می‌تواند منجر به تغییر در بوی مدفوع نوزاد شود. مدفوع ممکن است بویی تند تر و ناخوشایند داشته باشد که نشان‌ دهنده وجود مشکل در دستگاه گوارش است.

والدینی که متوجه این تغییرات در مدفوع کودک می‌شوند، باید با متخصص کودکان و نوزادان مشورت کنند تا علت دقیق این تغییرات مشخص شود.

تشخیص عدم تحمل لاکتوز در کودکان و نوزادان

افرادی که با علائم گوارشی مانند نفخ، اسهال یا دل‌ پیچه پس از مصرف شیر و محصولات حاوی لاکتوز مواجه می‌شوند، ممکن است به عدم تحمل لاکتوز مبتلا باشند. تشخیص درست عدم تحمل لاکتوز در کودکان و نوزادان اهمیت زیادی دارد، چرا که علائم مشابه می‌تواند ناشی از مشکلات گوارشی دیگر نیز باشد. با استفاده از روش‌های تشخیصی مناسب و نظارت درست، می‌توان این وضعیت را ارزیابی و مدیریت کرد.

آزمایش‌ های تشخیصی

برای تشخیص عدم تحمل لاکتوز در کودکان و نوزادان، روش‌های مختلفی وجود دارد که پزشکان معمولا از آن‌ها استفاده می‌کنند. این آزمایش‌ها به شناسایی تأثیر لاکتوز مصرفی بر بدن کودک کمک می‌کنند. برخی از رایج‌ ترین آزمایش‌ها عبارتند از:

• ثبت و بررسی علائم بیماری :
  اولین مرحله در تشخیص عدم تحمل لاکتوز در کودکان و نوزادان، بررسی علائم موجود است. پزشک ممکن است از والدین بخواهد مواردی مانند تعداد دفعات اسهال، تغییرات در مدفوع، یا زمان بروز علائم بعد از مصرف لبنیات را یادداشت کنند.
• آزمایش هیدروژن:
  این آزمایش نسبتاً ساده و غیر تهاجمی است. کودک مقداری نوشیدنی حاوی لاکتوز می‌نوشد و سپس نمونه‌ های بازدم او در فواصل منظم بررسی می‌شود. اگر سطح هیدروژن در بازدم بالا باشد، نشان‌ دهنده تخمیر لاکتوز هضم‌ نشده در روده بزرگ است.
• آزمایش اسیدیته مدفوع:
  این روش بیشتر برای تشخیص عدم تحمل لاکتوز در نوزادان استفاده می‌شود. مدفوع نوزاد جمع‌آوری شده و از لحاظ وجود اسید لاکتیک و pH پایین تحلیل می‌شود. افزایش سطح اسیدیته در مدفوع نشان‌ دهنده هضم ناقص لاکتوز است.
• آزمایش تحمل لاکتوز:
  در این آزمایش، کودک مقادیر مشخصی لاکتوز مصرف می‌کند و سپس سطح گلوکز خون او اندازه‌گیری می‌شود. افزایش محدود یا نامحسوس در گلوکز احتمالاً به معنای عدم جذب لاکتوز به دلیل کمبود آنزیم لاکتاز است.

این آزمایش‌ها کمک می‌کنند تا متخصص اطفال بتواند مشکلات گوارشی مشابه را از عدم تحمل لاکتوز جدا کرده و رویکرد درمانی صحیحی را انتخاب کند.

حذف و بازگشت لاکتوز

یکی از ساده‌ترین و مطمئن‌ترین روش‌ها برای شناسایی عدم تحمل لاکتوز در کودکان و نوزادان، رویکرد حذف و بازگشت است. این روش نیاز به نظارت دقیق دارد، اما اطلاعات ارزشمندی را بدست می دهد. در ادامه نحوه انجام این روش توضیح داده شده است:

1. حذف لاکتوز از رژیم غذایی:
   در این مرحله، شیر و تمام محصولات لبنی حاوی لاکتوز برای مدت مشخص (معمولا دو هفته) از رژیم غذایی کودک حذف می‌شوند. والدین باید توجه کنند که برخی مواد غذایی غیر لبنی مانند خوراکی‌ های فرآوری‌ شده نیز ممکن است حاوی لاکتوز باشند، بنابراین باید برچسب مواد غذایی بررسی شود. علائم کودک طی این دوره مورد نظارت قرار می‌گیرد. اگر علائم به طور قابل‌توجهی کاهش یابد، ممکن است کودک به عدم تحمل لاکتوز مبتلا باشد.
2. بازگشت تدریجی لاکتوز به رژیم غذایی:
   پس از دوره حذف، محصولات حاوی لاکتوز به‌ طور تدریجی و زیر نظر پزشک متخصص اطفال به رژیم غذایی بازگردانده می‌شود. این امر کمک می‌کند تا حساسیت بدن کودک در برابر مقادیر مختلف لاکتوز ارزیابی شود. اگر علائم پس از احیای لاکتوز ظاهر یا تشدید شوند، تشخیص عدم تحمل لاکتوز تقریبا قطعی خواهد بود.

این فرآیند تا حد زیادی به صبر و تعهد والدین بستگی دارد. مدیریت درست حذف و بازگشت لاکتوز نه تنها تشخیص دقیق‌ تری ارائه می‌دهد، بلکه تصویر بهتری از میزان تحمل کودک نسبت به لاکتوز به پزشکان ارائه می دهد و برنامه‌ ریزی برای رژیم غذایی کودک در آینده را آسان تر می کند.

مدیریت و درمان عدم تحمل لاکتوز

مدیریت عدم تحمل لاکتوز در کودکان و نوزادان یک بخشی از زندگی والدین است که باید با دقت و آگاهی انجام شود. راه‌ حل‌ های متنوعی برای کاهش علائم و پیشگیری از مشکلات مرتبط با این شرایط وجود دارد. در ادامه با سه روش اصلی آشنا می‌شویم.

تغییر رژیم غذایی

اولین گام در مدیریت عدم تحمل لاکتوز، تغییر رژیم غذایی کودک است. حذف یا کاهش لبنیات حاوی لاکتوز نه‌ تنها علائم گوارشی را کاهش می‌دهد، بلکه به رشد و سلامت کودک کمک می کند. برخی از گزینه‌های پیشنهادی در این زمینه شامل موارد زیر هستند:

• شیرهای بدون لاکتوز: از شیر های کم‌ لاکتوز یا بدون لاکتوز استفاده کنید. این محصولات مختص افرادی تولید شده‌ اند که توانایی پردازش لاکتوز را ندارند.
• شیر های گیاهی: شیر هایی مانند شیر سویا، بادام یا جو دوسر می‌توانند جایگزین های مناسبی باشند. البته، حتماً پیش از استفاده از آنها باید با پزشک مشورت کنید تا از سازگاری آنها با نیازهای غذایی کودک اطمینان حاصل کنید.
• محصولات تخمیری: محصولاتی مانند ماست‌ های پروبیوتیک تحمل‌ پذیری بهتری دارند، چرا که محتوای لاکتوز آن‌ ها در طی فرآیند تخمیر تا حدودی کاهش یافته است.
• جایگزین‌ کردن لبنیات: برای تامین کلسیم و دیگر مواد مغذی، به جای لبنیات می‌توانید از سبزیجات برگ‌ سبز مثل اسفناج، مغز هایی مانند بادام و گردو یا ماهی های کنسروی حاوی استخوان استفاده کنید.

مصرف آنزیم لاکتاز

برای کودکانی که همچنان به مصرف مقادیر کم محصولات لبنی علاقه‌ مند هستند، مصرف مکمل‌ های لاکتاز می‌تواند مفید باشد. لاکتاز به صورت قطره یا قرص موجود است و می‌تواند به هضم لاکتوز کمک کند.

• قطره‌ های لاکتاز: این قطره ها معمولا برای نوزادان توصیه می‌شود. شما می‌توانید چند قطره به بطری شیر یا مخلوط شیر اضافه کنید تا لاکتوز موجود در آن تا حد زیادی تجزیه شود.
• مکمل‌ های قرصی یا جویدنی: برای کودکان بزرگ‌ تر، مصرف قرص‌ های جویدنی لاکتاز پیش از استفاده از محصولات لبنی ممکن است علائم را کاهش دهد.

هرچند این روش‌ ها درمان قطعی نیستند و باید به‌صورت متعادل استفاده شوند، اما می‌توانند زندگی را آسان‌ تر کنند و غذا خوردن را برای کودکان راحت‌ تر نمایند.

نتیجه‌ گیری

شناخت و مدیریت علائم عدم تحمل لاکتوز در کودکان و نوزادان نقش تعیین‌ کننده‌ ای در رشد و رفاه آن‌ ها دارد. این مشکل که ناشی از کمبود آنزیم لاکتاز در بدن است، قابل کنترل است و با تصمیم‌ گیری‌ ها و اقدامات مناسب می‌توان کیفیت زندگی کودک را بهبود بخشید.

کاهش یا حذف لاکتوز از رژیم غذایی، جایگزینی مواد مغذی مناسب و مشورت با پزشک متخصص اطفال از اقدامات مهم برای مدیریت و درمان این وضعیت هستند.

نوشته شده توسط: دکتر فرناز محامدی متخصص کودکان و نوزادان (اطفال)