اسهال در کودکان: علل، علائم، پیشگیری + درمان های دارویی و خانگی

کودکان ممکن است به دلایل مختلف از جمله عفونت‌ ها، تغییر رژیم غذایی یا بیماری‌ های خاص دچار اسهال شوند. اسهال کودکان علاوه بر ایجاد کم‌ آبی شدید، انرژی و نشاط کودک را نیز کاهش می‌دهد. شناخت علائم اسهال در کودکان و آگاهی از روش‌های موثر درمانی به کاهش عوارض این وضعیت کمک می کنند. در این مطلب، به دلایل، علائم و راه‌ های پیشگیری و درمان های خانگی و دارویی اسهال در کودکان پرداخته‌ ایم. این اطلاعات به شما کمک می‌کند تا بهتر از سلامت فرزندتان مراقبت کنید.

تعریف و انواع اسهال

اسهال یکی از شایع ترین مشکلات گوارشی کودکان است که به سرعت وضعیت جسمانی آن‌ها را تحت تاثیر قرار می دهد. در این بخش، ابتدا به تعریف اسهال در کودکان و معیارهای مرتبط با آن می‌ پردازیم و سپس انواع آن را بررسی می‌کنیم.

اسهال چیست؟

از نظر پزشکی، اسهال به دفع مدفوع آبکی یا شل بیش از سه بار در روز گفته می‌شود. تغییرات در قوام مدفوع و دفعات دفع، معمولا به‌ وضوح نشان‌ دهنده این مشکل هستند. در اسهال کودکان، به دلیل کوچک‌ تر بودن جثه و کمتر بودن ذخایر مایعات، عوارض به سرعت نمایان می شوند.

اسهال در کودکان ممکن است با علائم دیگری مانند تب، استفراغ، دل درد و دل پیچه همراه باشد. اما برای تشخیص آن، توجه به قوام مدفوع و تعداد دفعات دفع معیار اصلی محسوب می‌شود.

انواع اسهال در کودکان

اسهال در کودکان به دو نوع اصلی تقسیم می‌شود: اسهال حاد و اسهال مزمن. هر کدام از این دو نوع اسهال، ویژگی‌ ها و عوامل خاصی دارند که شناخت آنها برای پیشگیری و درمان موثر اهمیت دارد.

اسهال حاد

این نوع اسهال کمتر از ۱۴ روز طول می‌کشد و غالبا ناشی از عفونت‌ های ویروسی، باکتریایی یا انگلی است. روتاویروس یکی از مهم‌ ترین عوامل شایع اسهال در کودکان است که می‌تواند باعث تب، و اسهال و استفراغ شود. از جمله علائم بارز اسهال حاد می‌توان به مدفوع بسیار آبکی، بی‌ اشتهایی، و خستگی اشاره کرد.

علل رایج اسهال حاد:

• عفونت‌ های ویروسی مثل نورو ویروس
• عفونت‌ های باکتریایی مانند سالمونلا یا شیگلا
• مسمومیت غذایی یا مصرف آب آلوده

اسهال مزمن

اگر اسهال کودکان بیش از ۱۴ روز ادامه یابد، به عنوان اسهال مزمن شناخته می‌شود. این نوع اسهال معمولا به مشکلات زمینه‌ ای یا مزمن‌ تر مانند بیماری‌ های التهابی روده (مانند کرون و کولیت)، عدم تحمل لاکتوز، یا اختلالات ناشی از سوء تغذیه مرتبط است.

علائم شایع اسهال مزمن:

• مدفوع شل و مکرر
• کاهش وزن
• بی حالی و کمبود انرژی
• در موارد جدی‌ تر، وجود خون یا مخاط در مدفوع

تمایز بین این دو نوع اسهال بر اساس مدت زمان و علائم همراه آن‌ ها اهمیت ویژه‌ ای دارد. اسهال حاد معمولا ناگهانی و کوتاه‌ مدت است، در حالی که اسهال مزمن طولانی تر و با علائم متغیر همراه می باشد.

دلایل اسهال در کودکان

اسهال در کودکان به دلایل مختلفی ایجاد می‌شود که می‌ توان آن‌ ها را به دو دسته اصلی عوامل عفونی (عفونت های ویروسی و باکتریایی) و غیر عفونی تقسیم کرد. در ادامه به بررسی جزئیات هر یک از این عوامل می‌ پردازیم.

عفونت‌ های ویروسی

عفونت‌ های ویروسی یکی از علل متداول اسهال در کودکان محسوب می‌شوند. ویروس‌ها عموما از راه دهانی-مدفوعی منتقل می‌شوند و سیستم گوارش را تحت تاثیر قرار می‌دهند.

• روتاویروس:
  روتاویروس شایع‌ترین ویروس ایجاد کننده اسهال در کودکان زیر ۵ سال است. این ویروس نه تنها باعث اسهال می شود، بلکه غالبا با تب بالا، استفراغ و بی‌حالی کودک نیز همراه است. روتاویروس بسیار مسری است و بیشتر در محیط‌ های گروهی مانند مهدکودک‌ ها دیده می‌شود.
  
• نوروویروس:
  این ویروس نیز می‌تواند باعث اسهال حاد، تهوع و استفراغ شود. انتقال آن معمولا از طریق غذا یا آب آلوده صورت می‌گیرد. نوروویروس به سرعت شیوع پیدا می‌کند و حتی مقادیر بسیار اندک آن برای ایجاد عفونت کافی است.
  
• آدنوویروس و آستروویروس:
  این ویروس‌ها در برخی موارد می‌توانند عامل اسهال مزمن‌ تر باشند. مدت بیماری ناشی از این ویروس‌ها معمولا طولانی‌ تر است و بیشتر در فصل پاییز دیده می‌شوند.

ویروس‌ ها معمولا به‌ صورت خود به‌ خود برطرف می‌شوند، اما مصرف مایعات و تغذیه مناسب برای حمایت از کودک امری ضروری است.

عفونت‌ های باکتریایی

در بین عوامل عفونی، باکتری‌ها نقش مهمی در ایجاد اسهال کودکان دارند. برخلاف ویروس‌ ها، اسهال ناشی از باکتری‌ ها ممکن است شدید تر باشد و گاهی با خون در مدفوع همراه شود. در ادامه مهمترین باکتری های عامل اسهال در کودکان آورده شده است:

• شیگلا:
  این باکتری معمولا از طریق آب آلوده یا تماس نزدیک منتقل می‌شود و باعث اسهال خونی، تب بالا و دل درد شدید می‌ شود.
  
• سالمونلا:
  سالمونلا اغلب با مصرف غذا های آلوده مانند تخم‌ مرغ خام یا محصولات لبنی منتقل می‌شود و ممکن است علاوه بر اسهال، درد عضلانی و تهوع ایجاد کند.
  
• ای‌ کولای:
  برخی سویه‌ های این باکتری می‌توانند سم ترشح کنند و باعث اسهال آبکی یا خونی شوند. این باکتری معمولا با مصرف غذا ها یا آب آلوده به مدفوع منتقل می‌ شود.
  
• کمپیلوباکتر:
  یکی دیگر از عوامل شایع اسهال باکتریایی، کمپیلوباکتر است که از طریق گوشت خام یا آب آشامیدنی آلوده انتقال پیدا می‌کند.

در موارد شدید اسهال باکتریایی، پزشک ممکن است آنتی‌بیوتیک تجویز کند. اما به هیچ وجه آنتی‌بیوتیک ها را خودسرانه مصرف نکنید. این کار نه تنها کمکی به بهبود نمی‌کند، بلکه می‌تواند عوارض بیماری را بدتر کند.

علل غیر عفونی

اسهال در کودکان همیشه به دلیل عفونت ایجاد نمی‌شود. عوامل دیگری وجود دارند که می‌توانند سیستم گوارش کودک را تحریک کرده و منجر به اسهال شوند:

• تغییر در رژیم غذایی: شروع غذای جامد یا تغییر نوع شیر ممکن است باعث اسهال موقت در کودکان شود. سیستم گوارشی کودک معمولا به زمان نیاز دارد تا با غذاهای جدید سازگار شود.
  
  عدم تحمل لاکتوز: این مشکل یکی از دلایل شایع اسهال مزمن در کودکان است و به ناتوانی بدن در هضم لاکتوز (قند موجود در شیر) مربوط می‌ شود. این وضعیت معمولا با علائمی مانند نفخ و دل‌ پیچه همراه است.
  
• آلرژی غذایی: حساسیت به برخی خوراکی‌ها، مثل تخم‌ مرغ، بادام‌زمینی یا گندم، ممکن است باعث اسهال شود. از دیگر علائم آلرژی های غذایی می توان به کهیر پوستی یا تورم اشاره کرد.
  
• اختلالات مزمن گوارشی:
  بیماری‌ های التهابی روده، مانند کرون یا کولیت اولسراتیو، از دلایل شناخته‌ شده اسهال مزمن در کودکان هستند. این بیماری‌ ها علاوه بر اسهال شامل کاهش وزن و خستگی نیز می‌ شوند.
  
• تاثیر دارو ها:
  مصرف آنتی‌ بیوتیک‌ ها ممکن است تعادل باکتری‌ های مفید روده‌ ای را برهم بزند و به اسهال منجر شود.

درک دقیق از این عوامل، چه عفونی و چه غیر عفونی، به تشخیص سریع و درمان موثر اسهال کودکان کمک می کند. والدین باید به دقت علائم اسهال کودکان را رصد کنند و هرگونه تغییر غیر عادی را با پزشک متخصص اطفال در میان بگذارند.

علائم اسهال در کودکان

اسهال در کودکان ممکن است بیشتر از یک مشکل ساده باشد. نشانه‌ ها و علائم آن اغلب به سرعت ظاهر می‌شوند و بسته به شدت یا دلیل آن، ممکن است مشکلات جسمی مختلفی را به همراه داشته باشند و حتی باعث کم‌ آبی بدن شوند. در ادامه، نشانه‌ های فیزیکی و علائم کم‌ آبی که ممکن است همراه با اسهال در کودکان دیده شوند را بررسی میکنیم.

نشانه‌ های فیزیکی

اسهال معمولا با تغییر در حالت و تعداد دفعات اجابت مزاج همراه است. مدفوع اغلب شل یا آبکی می‌شود، اما این تنها نشانه فیزیکی مرتبط با آن نیست. در ادامه دیگر نشانه های فیزیکی اسهال را بررسی می کنیم:

• مدفوع آبکی یا شل: دفع مکرر مدفوع آبکی از مشخص‌ ترین علائم اسهال در کودکان است. این تغییر در قوام معمولا به دلیل اختلال در جذب آب و الکترولیت‌ ها در روده ایجاد می‌شود.
  
• دل درد و دل پیچه: بسیاری از کودکان از درد شکمی شکایت می‌کنند که به‌صورت گرفتگی یا اسپاسم ظاهر می‌شود. این درد معمولا با دفع مدفوع کاهش می یابد.
  
• وجود خون یا مخاط در مدفوع: در موارد شدیدتر، به‌ ویژه در عفونت‌ های باکتریایی یا التهابات روده، ممکن است خون یا مخاط در مدفوع دیده شود.
  
• تب و استفراغ: این دو علامت در اسهال‌ های عفونی بیشتر دیده می شوند. تب معمولا نشان‌ دهنده وجود عفونت در بدن است و استفراغ باعث تشدید کم‌ آبی می‌شود.
  
• تحریک‌ پذیری یا بی قراری: کودکان مبتلا به اسهال ممکن است بی‌قرار تر باشند، که اغلب به دلیل درد یا ضعف ناشی از کمبود انرژی است.

علائم کم‌ آبی

یکی از پیامد های جدی اسهال در کودکان، کم‌ آبی بدن است. بدن کودک، به دلیل کوچک بودن و ذخایر مایعات کمتر، در برابر از دست دادن آب بسیار آسیب‌ پذیر تر است. در ادامه به مهم ترین علائم کم آبی در کودکان اشاره شده است:

• خشکی دهان و لب‌ ها: یکی از نخستین نشانه‌ هایی که والدین ممکن است متوجه آن شوند، خشک شدن لب‌ ها و زبان کودک است.
  
• فرو رفتگی چشم‌ ها: کمبود مایعات در بدن باعث گود افتادن چشم‌ ها می شود. این تغییر نشان‌ دهنده کم‌ آبی شدید کودک است.
  
• کاهش ادرار: خشکی بیش از حد پوشک یا کاهش تعداد دفعات ادرار در طول روز می‌تواند نشانه کم‌ آبی بدن باشد. این مشکل در کودکان بزرگ‌ تر معمولا با بی‌ میلی آن‌ ها به رفتن به دستشویی مشخص می‌شود.
  
• بی‌حالی و ضعف: کودکانی که دچار کم‌ آبی می شوند معمولا بی‌ حال و خسته اند. معمولا در بازی ها یا فعالیت‌ های روزمره شرکت نمی کنند و بیشتر وقتشان را به استراحت می گذرانند.
  
• گریه بدون اشک: اگر کودکی هنگام گریه کردن اشک نداشته باشد، ممکن است دچار کم‌ آبی شدید شده باشد و نیاز به مراقبت فوری دارد.

مدیریت کم‌ آبی به اقدامات سریع نیاز دارد. مصرف محلول‌ های ORS، نوشیدنی‌های خانگی مانند جوشانده‌ های رقیق، و در موارد شدید، مراجعه به پزشک ضروری است. این روش‌ ها می‌توانند از بروز مشکلات جدی‌ تر جلوگیری کنند.

درمان و مدیریت اسهال کودکان

درمان و مدیریت اسهال در کودکان علاوه بر جبران مایعات از دست ‌رفته، شامل به کارگیری دارو های توصیه شده و پرهیز از مصرف داروهای خطرناک است. در ادامه با روش‌ های موثر در این زمینه آشنا می‌شویم.

جبران مایعات و الکترولیت‌ ها

کودکان به دلیل جثه کوچک‌ تر، به سرعت در معرض کم‌ آبی شدید قرار می‌گیرند. از دست رفتن مایعات در اثر اسهال می‌ تواند باعث کاهش سطح انرژی، سردرد و حتی مشکلات جدی‌ تر شود. بنابراین، اولین و مهم‌ترین اقدام در درمان اسهال، جایگزینی مایعات از دست‌ رفته است.

• محلول‌ های ORS (جبران مایعات خوراکی)این محلول استاندارد شامل آب، نمک و گلوکز است و به تنظیم الکترولیت‌ ها کمک می‌کند. از جمله محصولات موجود در ایران می توان به محلول اُ آر اس وان لایت اشاره کرد که در اکثر داروخانه‌ ها موجود است.
  
• مایعات خانگی: در صورت در دسترس نبودن ORS، می‌توان از گزینه‌ هایی مانند سوپ رقیق، آب برنج یا ترکیب آب، شکر و کمی نمک استفاده کرد. این مواد ساده و در دسترس به بازیابی بخشی از کمبود مایعات کمک می‌کنند.
  
• شیر مادر یا شیر خشک: اگر کودک هنوز از شیر مادر تغذیه می‌کند، ادامه این تغذیه بسیار مفید است. شیر مادر نه تنها هیدراتاسیون بدن را تأمین می‌کند، بلکه به تقویت سیستم ایمنی کودک نیز کمک می‌کند.

برای اطمینان از مدیریت کم‌ آبی، والدین باید وضعیت کودک را به دقت زیر نظر داشته باشند و در صورت مشاهده علائم کم‌ آبی مانند گود افتادن چشم‌ ها یا کاهش ادرار، فورا به پزشک مراجعه کنند.

درمان دارویی اسهال در کودکان

استفاده از دارو ها در درمان اسهال کودکان باید با احتیاط و زیر نظر پزشک متخصص اطفال انجام شود. برخی از دارو ها به بهبود علائم کمک می کنند، در حالی که برخی دیگر ممکن است مضر باشند یا وضعیت را بدتر کنند.

دارو های توصیه شده برای بهبود اسهال در کودکان

1. پروبیوتیک‌ ها: این مکمل‌ ها تعادل فلور روده را بهبود می‌بخشند و مدت اسهال را کوتاه تر می کنند.
   • از میان محصولات موجود در ایران، کیدی لاکت و بیو لاکت گزینه‌ های مناسبی برای کودکان هستند.
     
2. مکمل‌ های زینک (روی): مطالعات نشان داده‌ اند که مصرف روی شدت و مدت اسهال را کاهش می دهد.
   • مکمل های نئوزینک و زینک پلاس در بیشتر داروخانه های ایران قابل تهیه هستند.
3. آنتی‌ بیوتیک‌ ها (در شرایط خاص): این دارو ها تنها در موارد خاص مانند عفونت‌ های باکتریایی شدید و با تجویز پزشک متخصص اطفال توصیه می‌شوند. آنتی بیوتیک هایی مانند مترونیدازول یا آزیترومایسین از این دسته هستند.

دارو های ممنوع برای اسهال کودکان

1. لوپرامید (Loperamide): این دارو به دلیل خطر انسداد روده و عوارض جانبی شدید نباید برای کودکان استفاده شود.
2. دیفنوکسیلات (Diphenoxylate): مصرف این دارو در کودکان به دلیل خطرات جدی، از جمله وابستگی یا کاهش حرکات روده، ممنوع است.
3. مصرف خودسرانه آنتی بیوتیک ها: مصرف آنتی‌ بیوتیک ها بدون تجویز پزشک ممکن است باعث ایجاد مقاومت دارویی شود و روند درمان را دشوار تر کند.

والدین باید توجه داشته باشند که استفاده از هر نوع دارو برای کودکان باید با تجویز متخصص اطفال انجام شود. از مصرف هر نوع دارو بدون نظر پزشک جدا خودداری کنید. انتخاب روش درمانی مناسب بهبود کودک را سریع‌ تر و عوارض اسهال را کاهش می دهد.

پیشگیری از اسهال در کودکان

پیشگیری از اسهال در کودکان نقش مهمی در حفظ سلامت آن‌ ها دارد. با توجه به این که این مشکل می‌تواند به سرعت منجر به کم‌ آبی و مشکلات جدی دیگر شود، رعایت بهداشت، تغذیه مناسب و محافظت از کودکان در برابر عوامل خطرزا از اهمیت ویژه‌ ای برخوردار است. در ادامه، به دو جنبه مهم پیشگیری از اسهال در کودکان می‌پردازیم.

اهمیت بهداشت شخصی

بهداشت شخصی و محیطی یکی از بهترین ابزار های پیشگیری از اسهال در کودکان است. انتقال بسیاری از عفونت‌ های روده‌ ای، به‌ ویژه ویروس‌ ها و باکتری‌ ها، از طریق دست‌ و وسایل آلوده صورت می‌گیرد. اما چگونه می‌توان از این انتقال جلوگیری کرد؟

• شستشوی مرتب دست‌ ها: کودکان اغلب دست‌ های خود را در تماس با وسایل مختلف قرار می‌دهند و سپس آن‌ها را به دهان می‌برند. شستن دست‌ ها با آب و صابون، به ویژه قبل از غذا خوردن و بعد از استفاده از سرویس بهداشتی، ضروری است.
  
• تمیز نگه داشتن وسایل شخصی: اسباب‌ بازی‌ ها و ظروف کودک باید به طور مرتب شسته، و ضدعفونی شوند. این موضوع بخصوص در محیط‌ های جمعی مانند مهدکودک ها، اهمیت بیشتری پیدا می کند.
  
• پرهیز از مصرف آب و غذا های آلوده: کیفیت آب و غذایی که کودک مصرف می‌کند نقش مهمی در پیشگیری از اسهال دارد. آب آشامیدنی باید جوشانده یا تصفیه‌ شده باشد و غذا ها به درستی پخته شوند تا هرگونه باکتری یا میکروب موجود در آنها از بین برود.
  
• آموزش اصول بهداشتی به کودکان: کودکان را تشویق کنید که از دست زدن به دهان یا صورت خود با دست‌ های آلوده خودداری کنند.

این اقدامات ساده اما موثر، به میزان زیادی خطر ابتلای کودکان به اسهال و سایر بیماری‌ های عفونی را کاهش می‌دهند.

تغذیه مناسب و واکسیناسیون

تغذیه مناسب و واکسیناسیون دو عامل مهم برای پیشگیری از اسهال در کودکان هستند. این دو نه تنها سیستم ایمنی کودک را تقویت می‌کنند، بلکه از بدن کودک در برابر عوامل بیماری‌ زا محافظت می‌کنند.

تغذیه سالم و متعادل

• تغذیه‌ای که شامل تمام گروه‌های غذایی باشد، به تقویت بدن و مقاومت در برابر عفونت‌ ها کمک می‌کند. مصرف میوه و سبزیجات تازه، غلات کامل و منابع پروتئینی مانند گوشت، تخم‌ مرغ و لبنیات در برنامه غذایی کودک بسیار ضروری است.
• شیر مادر: کودکان زیر دو سال که از شیر مادر تغذیه می‌کنند، کمتر در معرض اسهال قرار می‌گیرند. شیر مادر شامل آنتی‌ بادی‌ هایی است که از بدن نوزاد در برابر ویروس‌ها و باکتری‌ ها محافظت می‌کند.
• از مصرف غذاهای ناسالم یا مشکوک خودداری کنید. غذا هایی که بیرون از منزل تهیه شده اند ممکن است آلوده باشند و سلامت کودک را به خطر بیندازند.

واکسیناسیون

• واکسن روتاویروس: این واکسن به طور خاص برای پیشگیری از اسهال ناشی از روتاویروس طراحی شده است. روتاویروس یکی از شایع‌ ترین دلایل اسهال شدید در کودکان است.
• واکسن های دیگر مانند حصبه یا هپاتیت نیز می‌ توانند به کاهش خطر بیماری‌ هایی که با اسهال همراه هستند کمک کنند.
• زمان‌ بندی منظم واکسن‌ ها بسیار مهم است. بهتر است والدین برنامه واکسیناسیون کودک خود را به طور مرتب پیگیری کنند.

ترکیب بهداشت مناسب، تغذیه سالم و واکسیناسیون به عنوان یک رویکرد جامع می‌تواند به‌ شکل قابل توجهی ابتلا به اسهال در کودکان را کاهش دهد.

نتیجه‌ گیری

اسهال در کودکان می‌تواند خطرناک باشد، اما با آگاهی و اقدام به‌ موقع، مدیریت آن ممکن است. توجه ویژه به علائم کم‌ آبی، تغذیه مناسب و استفاده از دارو های مجاز اهمیت بسیار زیادی دارد. رعایت بهداشت و واکسیناسیون کودکان، نه تنها از ابتلا به اسهال پیشگیری می‌کند، بلکه کیفیت زندگی آن‌ ها را بهبود می‌ بخشد.

در صورت مشاهده علائم هشدار دهنده مانند تب بالا، خون در مدفوع یا بی‌ حالی ، هرچه سریعتر به پزشک متخصص اطفال مراجعه کنید. به خاطر داشته باشید که سلامت کودکان همیشه به تصمیمات درست و آگاهانه والدین وابسته است.

نوشته شده توسط: دکتر فرناز محامدی متخصص کودکان و نوزادان (اطفال)