کمبود آهن در کودکان و نوزادان : راهنمای جامع والدین

آهن، عنصری حیاتی است که، نقشی کلیدی در عملکردهای مختلف بدن انسان از جمله انتقال اکسیژن، تولید انرژی و رشد و تکامل ایفا می‌کند. این ماده معدنی، نقش مهمی در رشد مغزی، سیستم عصبی و ایمنی بدن کودکان و نوزادان بر عهده دارد. کمبود آهن در کودکان (کم خونی فقر آهن)، بسیار شایع است و می‌تواند عوارضی جدی بر سلامت و آینده آنها داشته باشد.

اهمیت آهن در رشد و تکامل کودکان

آهن در ساخت هموگلوبین، پروتئین موجود در گلبول‌های قرمز خون که وظیفه انتقال اکسیژن به تمام سلول‌های بدن را بر عهده دارد، نقشی اساسی دارد. وجود اکسیژن برای عملکرد صحیح مغز، عضلات و سایر اندام‌ها ضروری است.

 از مهم ترین عملکرد های آهن در بدن کودکان می توان به موارد زیر اشاره کرد:

رشد مغزی: آهن برای رشد و تکامل مغز و سیستم عصبی کودکان حیاتی است. کمبود آهن در دوران کودکی می‌تواند منجر به مشکلات یادگیری، حافظه و تمرکز شود.

رشد جسمی: آهن برای رشد و تکامل عضلات، استخوان‌ها و سایر بافت‌ها در کودکان ضروری است. کمبود آهن می‌تواند منجر به تاخیر در رشد و ضعف عضلانی شود.

سیستم ایمنی: آهن برای عملکرد صحیح سیستم ایمنی بدن در برابر عفونت‌ها ضروری است. کمبود آهن می‌تواند کودکان را در معرض خطر ابتلا به عفونت‌های مکرر قرار دهد.

شیوع کمبود آهن در کودکان در سراسر جهان

کمبود آهن در کودکان، مشکلی شایع در سراسر جهان است. طبق آمار سازمان بهداشت جهانی، حدود ۲ میلیارد نفر در جهان از کم خونی فقر آهن رنج می‌برند که بیش از نیمی از آنها کودکان زیر ۵ سال هستند.

در ایران نیز کمبود آهن در کودکان، مشکلی شایع است. بر اساس مطالعات انجام شده، حدود ۳۰ درصد از کودکان ایرانی زیر ۵ سال به کمبود آهن مبتلا هستند.

کمبود آهن در کودکان چه علائمی دارد

علائم کمبود آهن در کودکان می‌تواند به تدریج و در طول زمان ظاهر شود. برخی از علائم کم خونی فقر آهن عبارتند از:

• رنگ پریدگی: کمبود آهن می‌تواند باعث رنگ پریدگی پوست، غشاهای مخاطی (مانند داخل دهان و پلک‌ها) و سطح ناخن‌ها شود.
  
• خستگی و ضعف: کمبود آهن می‌تواند باعث خستگی و ضعف عضلانی شود.
  
• تحریک پذیری و بدخلقی: کمبود آهن می‌تواند باعث تحریک پذیری، بی‌قراری و بدخلقی در کودکان شود.
  
• بی‌اشتهایی: کمبود آهن می‌تواند باعث بی‌اشتهایی در کودکان و کاهش میل به غذا شود.
  
• سردرد و سرگیجه: کمبود آهن می‌تواند باعث سردرد و سرگیجه شود.
  
• ریزش مو: کمبود آهن می‌تواند باعث ریزش مو شود.
  
• ناخن‌های قاشقی شکل: کمبود آهن می‌تواند باعث نازک شدن و قاشقی شدن ناخن‌ها شود.

کمبود آهن در کودکان چه عوارضی دارد

در صورت عدم درمان، کمبود آهن در کودکان می‌تواند عوارض جدی بر سلامت و آینده آنها داشته باشد، از جمله عوارض کمبود آهن در کودکان می توان به موارد زیر اشاره کرد:

• تاخیر در رشد و تکامل: کمبود آهن می‌تواند منجر به تاخیر در رشد و تکامل جسمی و ذهنی کودکان شود.
  
• مشکلات یادگیری و تحصیلی: کمبود آهن می‌تواند بر عملکرد شناختی کودکان و توانایی یادگیری آنها تاثیر منفی بگذارد.
  
• افزایش خطر ابتلا به عفونت‌ها: کمبود آهن می‌تواند سیستم ایمنی بدن را ضعیف کرده و کودکان را در معرض خطر ابتلا به عفونت‌های مکرر قرار دهد.
  
• مشکلات رفتاری: کم خونی فقر آهن می‌تواند با بروز مشکلات رفتاری مانند بیش فعالی و نقص توجه در کودکان مرتبط باشد.
  
• نارسایی قلبی: در موارد شدید، کمبود آهن می‌تواند منجر به نارسایی قلبی در کودکان شود.

گروه‌های در معرض خطر کمبود آهن در کودکان

برخی از کودکان بیشتر در معرض خطر کمبود آهن قرار دارند، از جمله:

• کمبود آهن در کودکان زیر 2 سال:  نوزادان و شیرخواران به دلیل رشد سریع و نیاز به آهن برای تولید گلبول‌های قرمز، در معرض خطر بیشتری برای کمبود آهن قرار دارند.
  
• نوزادان نارس: نوزادان نارس به دلیل ذخیره آهن پایین‌تر در بدو تولد، بیشتر در معرض خطر کمبود آهن قرار دارند.
  
• کودکان با وزن کم هنگام تولد: کودکان با وزن کم هنگام تولد به دلیل ذخیره آهن پایین‌تر در بدو تولد، بیشتر در معرض خطر کمبود آهن قرار دارند.

• کودکان با رژیم غذایی نامناسب: کودکانی که رژیم غذایی آنها به اندازه کافی آهن ندارد، در معرض خطر کم خونی فقر آهن قرار دارند. این امر به ویژه در مورد کودکانی که شیر گاو را در مقادیر زیاد مصرف می‌کنند، صادق است، زیرا شیر گاو در عین حال که منبع خوبی از کلسیم است، آهن کمی دارد و می‌تواند جذب آهن از سایر غذاها را مختل کند.
  
• کودکان مبتلا به بیماری‌های خاص: برخی از بیماری‌های خاص مانند بیماری سلیاک، بیماری التهابی روده (IBD) و خونریزی‌های مکرر می‌توانند بر جذب آهن در بدن تاثیر گذاشته و منجر به کمبود آهن شوند.

تشخیص کمبود آهن در کودکان

تشخیص کمبود آهن در کودکان معمولاً با معاینه فیزیکی توسط پزشک متخصص اطفال و انجام آزمایش خون شروع می‌شود. در معاینه فیزیکی، پزشک به دنبال علائم کمبود آهن مانند رنگ پریدگی پوست و غشاهای مخاطی می‌گردد.

آزمایش خون برای بررسی سطح هموگلوبین و آهن سرم (Ferritin) انجام می‌شود. هموگلوبین پروتئینی است که در گلبول‌های قرمز وجود دارد و اکسیژن را حمل می‌کند. سطح پایین هموگلوبین نشان دهنده کم خونی فقر آهن است. فریتین پروتئینی است که آهن را در بدن ذخیره می‌کند. سطح پایین فریتین نشان دهنده کمبود آهن است.

در برخی موارد، پزشک ممکن است آزمایشات دیگری مانند بررسی ذخیره آهن در مغز استخوان یا آزمایش مدفوع برای بررسی خونریزی داخلی را تجویز کند.

راهکارهای پیشگیری از کمبود آهن در کودکان

پیشگیری از کمبود آهن در کودکان بسیار مهم است. برخی از راهکارهای پیشگیری عبارتند از:

• تغذیه با شیر مادر در ۶ ماه اول زندگی: شیر مادر بهترین منبع تغذیه برای نوزادان است و حاوی آهن کافی برای ۶ ماه اول زندگی است.
  
• معرفی غذای کمکی غنی از آهن از ۶ ماهگی: از ۶ ماهگی، شروع به معرفی غذای کمکی غنی از آهن به کودک خود کنید. این غذاها شامل گوشت له شده، حبوبات پوره شده و غلات غنی شده با آهن است.
• مصرف مکمل آهن در صورت لزوم (با تجویز پزشک): در برخی موارد، پزشک ممکن است برای نوزادان یا شیرخوارانی که در معرض خطر کمبود آهن قرار دارند، مکمل آهن تجویز کند.
  
• توجه به رژیم غذایی مادران باردار و شیرده: مادران باردار و شیرده باید رژیم غذایی متعادلی داشته باشند که حاوی مقدار کافی آهن باشد. پزشک متخصص زنان و زایمان ممکن است برای مادران باردار در معرض خطر کمبود آهن، مکمل آهن تجویز کند.

راههای درمان کمبود آهن در کودکان

راه درمان کمبود آهن در کودکان بسته به شدت کمبود و علت زمینه‌ای آن متفاوت است. درمان کم خونی فقر آهن معمولاً شامل موارد زیر می‌شود:

• مکمل‌های آهن، بهترین دارو برای کمبود آهن در کودکان: پزشک متخصص اطفال نوع، دوز و مدت مصرف مکمل آهن را برای کودک شما تجویز می‌کند. مهم است که از مکمل‌های آهن طبق دستور پزشک استفاده کنید و هرگز به کودک خود دوز خودسرانه ندهید، زیرا مصرف بیش از حد آهن می‌تواند سمی باشد.
  
• تغییرات رژیم غذایی: پزشک ممکن است تغییراتی را در رژیم غذایی کودک برای افزایش مصرف غذاهای غنی از آهن توصیه کند. این غذاها شامل گوشت قرمز، مرغ، ماهی، تخم مرغ، حبوبات (لوبیا، عدس، نخود)، سبزیجات برگ تیره (اسفناج، جعفری)، میوه‌های خشک (کشمش، زردآلو خشک) و غلات غنی شده با آهن است.
  
• درمان بیماری زمینه‌ای: اگر کمبود آهن به دلیل یک بیماری زمینه‌ای مانند بیماری سلیاک یا بیماری التهابی روده (IBD) باشد، درمان آن بیماری نیز برای رفع کمبود آهن ضروری است.

درمان‌های مکمل برای کمبود آهن در کودکان

در برخی موارد، پزشک ممکن است به همراه درمان استاندارد با مکمل آهن، درمان‌های مکمل دیگری را برای کمبود آهن در کودکان در نظر بگیرد. این درمان‌ها معمولاً به عنوان درمان‌های کمکی و در کنار درمان اصلی استفاده می‌شوند.

• درمان کمبود آهن کودکان در طب سنتی: طب سنتی در برخی موارد می‌تواند به عنوان درمان کمکی در کنار درمان اصلی با مکمل آهن برای کمبود آهن در کودکان در نظر گرفته شود. مهم است توجه داشته باشید که این درمان‌ها نباید جایگزین درمان‌های استاندارد تحت نظر پزشک متخصص اطفال شوند.

برخی از موارد توصیه شده در طب سنتی برای کمک به  جبران کمبود آهن، عبارتند از:

گیاهان دارویی: برخی از گیاهان مانند زرشک، مرزنجوش، گل گاوزبان، آلوئه ورا (به مقدار کم و با احتیاط)، بابونه، گل سرخ، خارشتر، عناب و گل گونیا به دلیل دارا بودن آهن، ویتامین‌ها و مواد معدنی مفید، ممکن است به بهبود کمبود آهن کمک کنند.

 توجه داشته باشید که مصرف خودسرانه گیاهان دارویی برای کودکان به هیچ وجه توصیه نمی‌شود.

مواد غذایی خاص: مصرف برخی از مواد غذایی خاص مانند انجیر، کشمش، خرما، توت، عدس، نخود، لوبیا، اسفناج، جعفری، کدو حلوایی و گوشت قرمز در طب سنتی برای کمک به کمبود آهن مفید تلقی می‌شود. این مواد غذایی به دلیل دارا بودن آهن و سایر مواد مغذی می‌توانند بخشی از یک رژیم غذایی متعادل برای کودکان مبتلا به کمبود آهن باشند.

ملاحظات مهم در مورد درمان‌های کمکی با طب سنتی برای کمبود آهن در کودکان:

عدم وجود شواهد علمی کافی: بسیاری از روش‌های طب سنتی برای درمان کمبود آهن در کودکان فاقد شواهد علمی کافی برای اثربخشی و ایمنی آنها هستند. 

خطرات احتمالی: برخی از گیاهان دارویی و روش‌های طب سنتی می‌توانند با داروهای تجویزی تداخل داشته باشند و یا عوارض جانبی برای کودکان ایجاد کنند.

ضرورت مشورت با پزشک: قبل از استفاده از هر گونه روش درمانی جایگزین برای کمبود آهن در کودکان، حتماً با پزشک متخصص اطفال مشورت کنید. پزشک می‌تواند شما را در مورد گزینه‌های ایمن و موثر راهنمایی کند.

کمبود آهن در کودکان بیش فعال

تحقیقات نشان داده‌اند که کمبود آهن در کودکان ممکن است با علائم بیش فعالی و نقص توجه (ADHD) ارتباط داشته باشد. کمبود آهن می‌تواند بر انتقال دهنده‌های عصبی در مغز تأثیر بگذارد که این می‌تواند منجر به مشکلات در تمرکز، رفتار و کنترل تکانه شود.

ضرورت بررسی سطح آهن در کودکان مبتلا به بیش فعالی

اگر کودک شما مبتلا به ADHD است، پزشک ممکن است سطح آهن او را بررسی کند. در صورت وجود کمبود آهن، درمان با مکمل آهن می‌تواند به بهبود علائم ADHD کمک کند.

تاثیر مثبت درمان کمبود آهن بر بهبود علائم بیش فعالی در برخی از موارد

مطالعات نشان داده‌اند که در برخی موارد، درمان کمبود آهن در کودکان مبتلا به ADHD می‌تواند منجر به بهبود علائم مانند بیش فعالی، بی‌قراری، مشکلات تمرکز و رفتارهای  impulsive (ناگهانی و بدون فکر) شود.

نکات مهم در مورد درمان کمبود آهن در کودکان

• مدت زمان درمان: مدت زمان درمان کمبود آهن در کودکان بسته به شدت کمبود و پاسخ به درمان متفاوت است. معمولاً چند ماه طول می‌کشد تا سطح آهن در خون به حد طبیعی برسد و علائم بهبود پیدا کنند. پزشک متخصص اطفال شما روند درمان را پیگیری کرده و در صورت نیاز، دوز یا مدت مصرف مکمل آهن را تنظیم خواهد کرد.
  
• بهبود جذب آهن: برای بهبود جذب آهن از مکمل‌ها، آن را با غذا یا نوشیدنی حاوی ویتامین C مانند آب پرتقال مصرف کنید. ویتامین C به جذب آهن در بدن کمک می‌کند.
  
• عوارض جانبی احتمالی مکمل‌های آهن: برخی از کودکان ممکن است پس از مصرف مکمل آهن دچار یبوست یا درد معده شوند. در صورت بروز این عوارض، با پزشک متخصص اطفال خود در مورد بهترین راهکار برای مدیریت آنها مشورت کنید.

در صورت نگرانی در مورد کم خونی فقر آهن فرزندتان، با پزشک متخصص اطفال خود مشورت کنید. پزشک می‌تواند علائم کودک شما را بررسی کند، آزمایشات لازم را تجویز کند و در صورت لزوم، بهترین برنامه درمانی را برای رفع کمبود آهن و تامین سلامت و رشد بهینه کودک شما ارائه دهد.

منابع:

• American Academy of Pediatrics (AAP). Iron Deficiency Anemia in Infants and Children.
  https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC9029079
• World Health Organization. Iron deficiency anemia.
  https://www.who.int/health-topics/anaemia
• National Institutes of Health (NIH). Iron-Deficiency Anemia. https://www.ncbi.nlm.nih.gov/books/NBK448065
• Mayo Clinic. Iron deficiency in children: Prevention tips for parents. https://newsnetwork.mayoclinic.org/discussion/iron-deficiency-in-children-prevention-tips-for-parents

توجه مهم:

اطلاعات ارائه شده در این مقاله صرفا جنبه آموزشی دارد و جایگزین مشاوره پزشکی نمی شود. برای تشخیص و درمان کمبود آهن در کودکان، حتما با پزشک متخصص اطفال مشورت کنید.

ساعات کاری مطب:

جهت اطلاع از ساعات کاری مطب و نوبت دهی اینترنتی و تلفنی لینک های زیر را دنبال کنید

ساعات کاری مطب دکتر فرناز محامدی
متخصص اطفال پنج شنبه ها
نوبت دهی اینترنتی

تلفن های نوبت دهی:
021-26615498
09399994370